Tarihten Yazılar

Roma İmparatorluğu MS 2. yüzyılda, haritaların izin verdiği en geniş sınırlara ulaşmıştı. Lejyonlar, Britanya’nın sislerinden Mezopotamya’nın çöllerine kadar uzanıyordu. Ancak bu devasa gücün zirvesinde, ne fatih bir general ne de entrikacı bir saray kurdu vardı. Tahtta, geceleri kendine ahlâk dersi veren bir adam oturuyordu: Marcus Aurelius.

Tarih onu “filozof kral” diye anacaktı. Çünkü Marcus Aurelius, Roma’da gücü yöneten değil, güç tarafından sınanan bir imparatordu.

Bilgi Notu: Platon’un“Devlet ” isimli eserinde temellendirip literatüre kazandırdığı “filozof kral” anlayışına göre, ideal bir toplum ancak bilgeliğin iktidarla birleşmesiyle mümkündür. Filozofun erdemiyle kralın gücünün harmanlanmasını öngören bu görüşün tarihteki en somut örneklerinden birisi Marcus Aurelius’tur.

Seçilmiş Bir Çocuk: Kaderin Erken Müdahalesi

Marcus Aurelius MS 121’de, Roma aristokrasisinin köklü ama gösterişsiz bir kolunda doğdu. Küçük yaşta sergilediği ciddiyet, yaşıtlarından farklıydı. Rivayete göre çocukken bile lüks giysilerden hoşlanmaz, yerde uyumayı tercih ederdi. Bu eğilim, Stoacı yaşam tarzının erken bir işaretiydi.

İmparator Hadrianus, bu sessiz ve disiplinli çocuğu fark etti. Roma’da iktidar, kan bağı kadar evlat edinme yöntemiyle de aktarılırdı. Marcus, önce Antoninus Pius’un evladı ilan edildi; böylece imparatorluk tahtının kaçınılmaz varisi hâline geldi.

Bu yıllar, Marcus’un gerçek biçimde şekillendiği dönem oldu. Retorik, hukuk ve askeri eğitim aldı; fakat asıl tutkusu felsefeydi. Epiktetos’un Stoacı öğretileri, onun zihninde bir yönetim pusulasına dönüştü.

Bilgi Notu: Aslen bir köle olarak doğan Epiktetos, Stoacı felsefenin en önemli temsilcilerindendir. Marcus Aurelius’un hayranlık duyduğu bu bilge, insanın sadece kendi iradesini kontrol edebileceğini savunur. Ona göre, gerçek özgürlük, dış koşullara değil, olaylara verdiğimiz tepkilere bağlıdır ve ruhun hürriyeti her şeyden üstündür.

İkili Taç: Roma’da Gücün Paylaşılması

MS 161’de Antoninus Pius öldüğünde, Marcus Aurelius tek başına tahta geçebilirdi. Ancak o, Roma tarihinde alışılmadık bir adım attı: Lucius Verus’u eş-imparator ilan etti. Bu karar, kişisel alçakgönüllülüğün ötesinde, stratejik bir tercihti; imparatorluk tek bir adamın omuzlarına yüklenemeyecek kadar devasaydı. Marcus, teorideki erdemi pratiğe dökerek iktidarı paylaştı. Ancak bu ortaklık, Verus’un hayatıyla birlikte trajik bir sona ulaştı. Doğu seferinden dönen orduların getirdiği veba salgını sırasında hastalanan Verus, MS 169 yılında muhtemelen bu salgın nedeniyle hayatını kaybetti. Onun ölümüyle Marcus Aurelius, saltanatının geri kalan büyük kısmında devleti ve bitmek bilmeyen savaşları tek başına omuzlamak zorunda kalacaktı.

Doğunun Ateşi: Part Savaşı ve Bedeli

Lucius Verus’un liderliğinde Roma orduları, doğuda Part İmparatorluğu ile savaşa girdi. Askerî açıdan Roma galip geldi; fakat zaferin bedeli ağır oldu.

Lejyonlar Mezopotamya’dan Roma’ya dönerken, görünmez bir düşman taşıyorlardı: ölümcül bir salgın.

Antoninus Vebası: İmparatorluğu Diz Çöktüren Hastalık

Bugün muhtemelen çiçek ya da kızamık olduğu düşünülen Antoninus Vebası, Roma nüfusunun %10–15’ini yok etti. Ordu zayıfladı, tarım çöktü, ticaret durdu.

Marcus Aurelius için bu kriz, yalnızca bir yönetim sorunu değil, ahlâkî bir sınavdı. Devlet hazinesini halka açtı; saray mücevherlerini sattırdı; vergileri geçici olarak düşürdü. Yetimler için yardım fonları kuruldu.

Stoacı bir imparator için felaket, kaderin bir buyruğuydu ama onun anlayışı eylemsiz kalmayı değil, harekete geçmeyi önceliyordu.

Tuna Boylarında Bir İmparator: Germen Savaşları

Veba henüz sona ermemişken, Roma’nın kuzey sınırları çökmeye başladı. Markomanlar, Kvadlar ve diğer Germen kabileleri, Tuna’yı aşarak İtalya içlerine ilerledi.

Marcus Aurelius, Roma’da kalmadı. Tahtını cepheye taşıdı. Yıllarını çamurlu lejyon kamplarında, soğuk çadırlarda geçirdi. İmparator, askerleriyle aynı rasyonu paylaştı.

Ve işte tam bu şartlar altında, Roma tarihinin en sıra dışı imparatorluk metinlerinden biri kaleme alındı.

Kendine Yazılan Bir Kitap: Meditasyonlar

Kendime Düşünceler adıyla da bilinen kitap, bir imparatorun halka seslenişi ya da siyasi bir savunma değildir. Marcus Aurelius, bu metni yayımlanmak üzere değil, Stoacı felsefenin özünü hatırlamak için, yalnızca kendisi adına günlük gibi yazdı. Cephe kamplarında, geceleri tutulan bu notlar; öfkeyi dizginleme, ölümü kabullenme ve iktidarın geçiciliğini kavrama çabasının ürünüdür. Stoacılığın temel ilkesi olan “kontrol edilemeyeni kabullen, kendini yönet” düşüncesi, satır aralarında sürekli tekrar eder. Kitap, doğrudan günlük hayatta karşılaşabileceğimiz olaylar ve onlara karşı almamız gereken tavırlara dair de düşünceler içerir.

“Yakında sen de her şey gibi yok olacaksın.”

Bu cümleyi yazan kişi, aynı anda dünyanın en büyük imparatorluğunu yönetiyordu.

Bilgi Notu: Stoacılık, doğayla uyum, duyguların yönetimi, görev bilinci ve ahlâkî erdem Stoacı düşüncenin merkezinde yer alır. Stoacılar, yaşanan talihsiz olaylara karşı yakınarak zaman geçirmek yerine kendini geliştirmeyi önerir. Zira, onlara göre yaşanan olayları kontrol edemeyiz ama nasıl hareket edeceğimizi kontrol edebiliriz. Stoacılık, doğayı sadece ağaçlar dağlar taşlar olarak değil, işleyen bir düzen anlamında kullanırlar. Onlara göre her şey bir düzen içindedir, insanlar o düzene uymalıdır.

İsyan Karşısında Stoacı Sessizlik: Avidius Cassius Olayı

MS 175’te doğuda yayılan bir söylenti Roma’yı sarstı: Marcus Aurelius’un öldüğü iddia ediliyordu. Bu söylentiye güvenen general Avidius Cassius, kendini imparator ilan etti. Marcus’un tepkisi, Roma siyasi geleneğiyle örtüşmüyordu. İntikam çağrısı yapmadı; aksine Cassius’un affedilmesini umduğunu söylediği aktarılır. İsyan kısa sürede bastırıldığında, Cassius’un ailesi ve destekçileri için toplu cezalandırmayı reddetti. Bu tutum, Stoacı ölçülülüğün siyasette nadiren görülen bir uygulaması olarak kayda geçti.

Sessiz Reformcu: Halk İçin İmparatorluk

Marcus Aurelius’un yönetimi gösterişli değildi. Ancak kalıcıydı:

• Kölelere yönelik yasal korumalar artırıldı
• Yetim çocuklar için devlet destekleri genişletildi
• Hukuk sistemi daha insani hâle getirildi
• Yerel yönetimlerin yükü hafifletildi

O, halkı yönetilecek bir kitle değil, ahlâkî sorumluluğun muhatabı olarak gördü.

Ölüm ve Tartışmalı Miras

Marcus Aurelius MS 180 yılında, Tuna sınırındaki askeri karargâhta hayata veda ettiğinde ardında yalnızca yorgun bir imparatorluk değil, çelişkilerle dolu bir miras bıraktı. Stoacı erdemleriyle tanınan bu filozof imparator, ironik biçimde Roma tarihinde Hristiyanlara yönelik baskıların belirgin biçimde arttırmak ile suçlanmıştır. Erken dönem Hristiyan yazarlar, özellikle MS 160–180 arasında yerel baskıların arttığını aktarır. Buna karşın çağdaş pagan kaynaklar, imparatorun doğrudan emir verdiğine dair açık kanıt sunmaz. Modern tarih yazımı, zulümlerin çoğunlukla yerel yöneticilerin inisiyatifiyle, imparatorluk kültünü reddeden Hristiyanların kamu düzenine tehdit olarak algılanması sonucu gerçekleştiği görüşündedir. Bu bağlamda Marcus Aurelius, baskının mimarı olmaktan ziyade, bu uygulamaları durdurmayan bir hükümdar olarak değerlendirilir. Bu baskılar, imparatorluk kültünü reddeden bir inanca karşı devlet refleksinin sertleşmesi olarak da yorumlanır.

Ancak, Marcus Aurelius’un mirasını en tartışmalı hâle getiren karar, ölmeden önce aldığı bir karardı: tahtı biyolojik oğlu Commodus’a bırakmak. Roma’nın evlat edinme geleneğiyle yetişmiş, erdem temelli bir iktidar anlayışını savunmuş bir imparatorun, zaafları genç yaşta fark edilen Commodus’u varis ilan etmesi tarihçiler için hâlâ bir muammadır. Gösterişe düşkün, şiddete meyilli ve kendini Herkül’ün reenkarne olmuş hâli olarak gören Commodus, kısa sürede babasının temsil ettiği ölçülülüğün tam karşıtı bir yönetim sergileyecekti. Bu tercihle birlikte Marcus Aurelius’un ölümü, yalnızca bir imparatorun sonu değil, Roma’nın “beş iyi imparator” çağının da kapanışı anlamına geldi.

Film Önerisi: Anthony Mann’ın yönettiği 1964 yapımı Roma İmparatorluğu’nun Çöküşü (The Fall of the Roman Empire), Marcus Aurelius’un ölümüyle sarsılan Roma’nın hırs ve ihanetle içten yıkılışını, Alec Guinness ve Sophia Loren’in usta oyunculuklarıyla felsefi bir derinlikte anlatan görkemli bir sinema klasiğidir.

Son Söz: Gücü Taşıyabilen Adam

Marcus Aurelius, tarihte belki de şu sorunun en sahici cevabıdır:
“Erdemli bir insan, mutlak güce sahip olursa ne olur?”

Cevap şudur:
Güç değişmez; ama onu taşıyan adam, kendini her gün sorgular.

Ve bu yüzden, iki bin yıl sonra bile Marcus Aurelius hâlâ okunur.

“Doğru olanı yap. Gerisi zaten senin elinde değildir.”