Karahanlılar Devleti, 9. yüzyılın ortasında kurulmuş ve varlığını 13. yüzyılın başına değin sürdürmüş bir Türk devletidir. Karahanlıların tarihi hakkındaki bilgilerimiz son derece sınırlıdır. V.V. Barthold bu gerçeği “ Karahanlılar döneminde ülkenin ( Yeni Su’nun) iç tarihiyle ilgili hemen hemen bilgi sahibi değiliz.”1 diyerek itiraf etmiştir. Bugün, Karahanlılar Devleti’nin kendisini nasıl tanımladığı dahi tartışmalıdır. Karahanlılar ismi aslında V.V. Grigoryev tarafından uydurulmuş yapay bir isimdir.
Karahanlıların kendilerini nasıl tanımladıkları konusu tartışmalı olmakla birlikte elimizde olan bir kısım kaynaklar sayesinde diğer halkların Karahanlıları nasıl tanımladıklarını biliyoruz. Eber N. Necef, Karahanlılar isimli kitabında bu konuda şunları yazmıştır;
“ Arapça ve Farsça kaynaklarda Karahanlı Devleti için daha çok “Han Oğulları” anlamında “Evlad el Haniye“, Alper Tonga Oğulları manasında ise “ el Afrasiyab”, “Nebire-i Afrasiyab”, “Al-i Afrasiyab” adları kullanılmıştır. Afrasyab’ın Türkçesi Alp Er Tonga olduğundan devletin bir çok hükümdarı kendi isim ve unvanları arasında “Togan”, “Tonga”, “Tongaç”, “Tabgaç” adlarını sık sık kullanmışlardır. Tabgaç ve Tongaç adları aslen Türkçe olup, Mahmut Kaşgarlı’ya göre, Kuvvetli güçlü, ulu, büyük anlamındadır. Yine kaynaklarda “ el Hanniye” veya “el Hakaniye”, “Mülük El Hanniye” veya “Mülük el Hakaniye” adlarının kullanıldığını görüyoruz. Karahanlılar tarihi konusunda en kıymetli kaynaklarımızdan olan Beyhaki’nin, “Tarih-i Beyhaki” adlı eserinde Karahanlılardan bahsederken bu devlet hakkında, “Türkistan Hanı” ve İlek veya Han ve İlek şeklinde bir tanımlama yapılmıştır. “2
Kaşgarlı Mahmut ve Yusuf Has Hacip, Karahanlılar ile ilgili sınırlı bilgi verirler. Bu iki Türk büyüğü, Karahanlıların konuştuğu dili ifade ederken, “Hakani” kelimesini kullanmışlardır.3 Buradan yola çıkarak, Karahanlıların kendilerini, Hakani olarak tanımladıkları sonucuna ulaşabiliriz. Diğer halkların kaynaklarında da Hakan kelimesinin çeşitli şekillerinin geçmesi bizlere bir ipucu veriyor. Buna karşılık yine de çok net bir hükme varmak şuan için mümkün değildir.
Karahanlılar’ın kendilerini Alper Tonga ile özdeşleştirmiş olmalarından yola çıkarak, bu Türk devleti için “Alper Tunga Oğulları” dememiz mümkünse de, bu çok doğru olmayacaktır. Kaynaklarda geçen Alper Tonga kelimesi Karahanlılar Devleti’nin isminden ziyade, devleti kuran hanedanın kendi iktidarını meşrulaştırmak için Alper Tonga Destanını benimsediğini gösterir.
Tarih kitaplarımızda, Karahanlılar yerine “Hakanlılar” veya tarihi kaynaklarda geçen bir başka ismi kullanmak şüphesiz daha mantıklıdır. Buna karşın, “Karahanlılar” ismi çok yaygınlaşmış ve kabul görmüştür. Bu yüzden “Karahanlılar” ismini yapay olmayan en azından eski kayıtlarda geçen bir başka isim ile değiştirmek pek mümkün gözükmemektedir.
Batuhan AĞAŞ
Dipnotlar
1. V.V. Barthold, “ Orta Asya Tarih ve Uygarlık, Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul 2014 , Selenge Yayınları, s. 108
2. Ekber N. Necef “ Karahanlılar”, İstanbul 2005, Selenge Yayınları, s. 128
3. Ekber N. Necef, age, s. 132
Tarihten Yazılar... 